Serge Halimi

Dewletan banqe rizgar kirin, beyî ku berdêla wê bixwazin. Banqeyan jî hêza xwe ya berê ku li hember dewletan bi kar dianî ji nû ve bi dest xist. Niha jî, ji ber derdê ku wan bi xwe anîbû serê wan, dewletan tengezar dikin. Lewre, gava ku krediya fermî kêm dibe, faîza deynan bilind dibe… Goldman Sachs’ê alîkariya Yûnanistan’ê kir ku bi dizî bi milyaran euro deyn bike. Bi dû re, bi armanca ku bi zagonên ewrûpî ku sînorê deynên fermî datanîn bilîzin, şîrketa Wall Street’ê ew şîret da Atînayê ku bikeve nava karine ecêb yên muhasebe û aboriyê.

Hu Jintao’yê xelefê Mao Zedung’î yê dûr piştî wî bi şêst salan pişta xwe sipart gotineke wî û got: ’’Îroj Çîn bi xêra pêkanînên sosyalîzmê li ser lingan e.’’ Ev, çavdêriyeke balkêş e; ev ji demeke dirêj ve ye ku Çîn ne di bin nîrê Ewrûpa’yê û ne jî di bin yê Japonya’yê de ye û êdî tirsa wê ji wan tuneye. Jê çêtir, şert û mercên jiyana beşekî civata wê jî baştir bûye. Lê belê, pirsa sosyalîzmê pirseke cuda ye... Hingî ewqasî dûrî rastiya wan e, mirov êdî dikare bibêje ku bihêzbûyina Çîn’ê (sala 2008’an % 9.6 bû, di sala 2009’an de jî % 8.7) bû alîkara aboriya Amerîka’yê.

Şerrên siyasî carinan gellekî bi kêrî muxalefetên şexsî û dijberîya adetî tê. Pêdivîyên şerrê çekdarî dibin sedem ku gellek hêzên cuda ku armanca wan yek e û hilweşandina heman neyarî ye, pişta xwe bidin hevûdû. Çerr ku pişta dijmin bişkê jî, serêşî ji wê û bi şûn ve dest pê dikin. Û bi van sereşîyan re jî, pirsek tê: Îcar em ê çi bikin? Di encama tercîhên siyasî de, cudabendiyên ku dibûn sedema helwêsta muxalefeta kevn divê ji holê rabe; lê, kes bi têgihiştineke weha razî nîne. Êdî demeke dirêj raqîbê ku kes jê hez nake nikare vegere desthilatdarîyê.

Bi xêra alîkarîya fermî ya dewletê, rewşa banqeyan ji nû ve baş bû. Êdî weha bûye ku piştî wê qeyrana aborî, pişta banqeyan jî ji berê xurttir bûye û ew jî mezintir bûne. Bi vî awayî, derfet jî kete destê wan ku, heger bobeleteke din ya weha were serê wan, ew ê dewletan baştir “êsîr” bigirin. Ji ber wê ye ku hikumetên rojavayî û banqeyên wan yên navendî tam di vê demê de alarma deynên xwe lê xist.

Rewşa wê ne weke ya yên din e û bi awayekî din e: Ne berdewamiya wê û ne jî serxwebûna wê di xetereyê de ye, lê belê derfetên wê yên bipêşketinê kêm bûne. Ji bo zelalkirina pêşeroja wê, ji bo berdewamîya tevlêbûyina şerê ramanan û ji bo ku em bikarin awayê xwe yê dîtinê û yê têgihiştina xwe ya dinyayê veguhezînin xwendevanên nû, em bangê li we dikin. Piştî tekstîl û siderurjî û otomobîlê... çapemenî.

Bifikirin ku dinya êdî ji aliyê alavên bazirganîyê û bihayê wan ve neyê birêvebirin. Hingê, tu sedemên girîng wê nemînin ku rojnamegerek bixwaze ku nivîsên wî hê jî li ser kaxezan bên çapkirin, û bi dû re, bi qemyonan ber bi belavkarên çapemenîyê ve bên veguheztin, an jî bi rêya posteyê ve ji aboneyan re bên şandin. Bi xêra înternetê, derfeteke weha wê bi destê wî bikeve ku agahî û nirxandinên xwe bi xwendevanên seranserê cîhanê par ve bike; di nava kêlîkekê de bigihîje armanca xwe, bêyî ku tu mesref lê biçe û bikare li gora daxwaza xwe deng, dîmen û referansan jî lê zêde bike.

Diyar e fransiyên ku hejmara minareyên li Swîsre’yê û jinên bi “bûrqa” yên li Fransa’yê (sê sed û şêst û heft kes) dizanin, ji yên dizanin ku xezîneya dewletê piştî stendina biryareka “teknîkî” ji alî desthilata tenfîzî ve 20 milyar euro wendakiriye zêde ne. Bi rastî, beriya hejdeh mehan, li cihê ku hikûmeta Fransa’yê alîkariya ji bo bankayên li ber îflasê têxe ber şertê beşdariya bi sermiyanên wan yên ku dikarîbûn piştre bên firotin bi qazenceke girîng, wê deynek bi şertên ku, van bankeyan bawer nedikir, da wan.

Ev afîşeke kampanyaya hilbijartinê bû ku mirov ne li bendê bûn. Serokwezîrê Partiya Karkeran Gordon Brown bi kêfxweşî dida zanîn: “Min qelşa navbera dewlemend û xizanan mezintir kir; Destûrê bidin min ez berdewam bikim.” Ev jêgirtin gumanbar e, lê mijara ku ew qala wê dike rast e. Di dawiya salên rêvebiriya Thacher-Major de ji sedî 1’ê brîtaniyên herî dewlemend xwediyê ji sedî 17’ê tevahiya jêhatina aborî ya neteweyî bûn; ji dema ku Antony Blair û Brown bûn desthilatdar û vir ve ev rêje gihişte ji sedî 21’ê.

Qeşmeriya spekulatorên piyasa ya aborî dijberiya civakî şiyar dike û ev jî cesaret dide hukumetan da ku mesafe bixe navbera xwe û piyasa ya aboriyê. Roja 20’ê Gulan’ê Serok Barack Obama banqekarên ku li hemberî projeya wî ya ji bo birêkûpêkirina Wall Street derketin, weke “lobîstên xêrnexwaz” îlan kir. Gelo kesên ku çekan îmze dikin wê heta kengê zagonên dewletan jî binivisînin.

Li Fransayê bablîsokeke eşkerekirinê dibe sedema ku mirov di ciyê xwe de bişeqize… Tê gotin ku birêvebirên siyasî bi berdewamî milmilaneyê –him jî bi dostaniyeke jidil- bi mêr û jinên karsaz re dikin. Ev karsaz partiyên birêvebirên siyasî -û kampanyayên wan- fînanse dikin. Li hemberî vê xizmeta xwe, ew jî dê kêmkirineke hêja a mîqdarê baca xwe bi dest bixin. Ya hîn balkêştir: kêmkirina baca li ser hatiniya pirr (nêzîkî 100 milyar Euroyî li ser deh salan) e, ku wê bi taybetî bibe xwedî îmtiyaz ...