Jan Bada

Înstîtut ji têgeha latînî Instituere, "damezirandin, saz kirin" tê û piranî di nav çarçoveya zanîngeh, akademîyan de cîyê xwe digire. Wek sazîya lêkolîn û zanistê ji bo bêşên cuda yên lêgerînê tê damezirandin.

Peyva înstîtutê wek "enstîtu" ketiye zimanê kurdî û yên Rojhilatê Navîn.Nasîna lêgerînên, lêkolîn û zanistîyên çand û zimanê kurdî bi sazîyên wek înstîtut ne xwedîya demeke dûredirêj e. Li gelek herêmên Kurdistanê xebatên zanistî bi navê "korî zanistî, kom, komik, komele" pêk hatine, peyva akademî jî ji peyva înstîtut hîn bêhtir tê nas kirin.

Weşanxane, di pêşketina civakan de xwedî roleke girîng in. Di nav xebatên medyayê de, di kar û barên ragihandina rojane de weşanxaneyên pirtûkan diweşînin, gelek girîng in: Berhem û weşanên wan ên wek pirtûk dikarin hertim ji nû ve bên weşandin û belavkirin; bandora wan li ser civakê hertim heye. Civak bi medyaya rojane dibe xwedîya agahdarîyên rojevê, lê ji pirtûkan gelek tiştan fêr dibe, dikare hertim bixwîne û kengê bixwaze pirtûk amade ne, wek dostên wefadar di nav refan de li benda xwendevanên xwe aram radiwestin.

Ji bo fêrbûna ziman, pirtûkên fêrbûnê yên cûrbicûr û pirtûkên rêzimanê (gramerê) pêwîst in. Pirtûkên rêzimanê bi gelemperî û bi hûrbûna li ser hin beşên rêzimanê li gor zimanzanîyê li gor her zimanî cuda tên amade kirin, lê bingeha lêkolîn û hunandinê, metodên bikarhatî ji hev ne dûr in. Pirsa pirtûkên fêrbûnê hîn bêtir kûrbînî û amadekarîyeke perwerdeyî dixwaze. Ji alîyê perwerdeyê ne bi tenê ziman herwiha helwest jî derdikevin holê. Bi taybetî jî, ger li ser zimanekî metirsî hebe, helwesta siyasî, çandî, perwerdeyî û neteweyî xwe dide pêş. Pirtûkeke çawa? Fêrbûneke çawa?

Helbestvanîya zimanê kurdî ji her alîyê ve gihîştiye asta bilind a cîhanê. Ji helbestên klasîk heta yên modern, ji post-modern heta piştî post-modernê jî, her awa nûnerîya helbestvanîyê li Kurdistanê heye. Sedema pêşketina helbestvanîya kurdî piştrastîya xwe ji dîroka çanda kurdî ya devkî digire; ji berê ve dengbêj, stranbêj û çîrokbêjan şevbêrkên civaka kurdî xemilandine û bûne kanîya afirandêrîya hestên berz û kûr.

Destpêk û derketina romanê wek formeke serbixwe ya wêjeyê ku em îro dibînin û dixwînin, digihîje sedsala hijdehan. Berîya wê hin epos û çîrok hene ku wek destpêk tên pejirandin, lê bi form û avahîyên xwe, ne ew tişt in ku îro em jê re dibêjin roman. Têgeha romanê bi xwe di sedsala 12ê de derketîye û bi bingeha xwe tê maneya her tiştî ku di wê sedsalê de bi zimanê romanî (lingua romana) dihat nivîsandin. Ji çîrok û helbestên vebêjîyê re jî roman dihat gotin, ji ber ku bi heman zimanî dihatin nivîsandin.

Dîmenên welatan gelek beş in; dîrokî ne, xwezayî-xweşikayî ne, dîmenên mirovan (jin-mêr-zarok) hene. Dîmenên dîtbar lê yên nedîtbar jî hene; nedîtbar bi giranî afirandina çand, ziman, raman; rewş û tevlivîna kevneşopî, helwest û perwerde, rêwişt û giyan. Dîmen bi rengdêrên erênî lê bi yên nerênî jî dîmen in, mîna hejarî-dewlemendî, xemgînî-dilşahî, mirin-jiyan, ken û girîn ûwd.

Em dixwazin li vê derê pêşangeha çend dîmenên dîrokî û xweşikayî rave bikin.

Gelek beşên pirtûkên zarokan hene. Hin ji wan ji bo perwerdeya dibistanê ne, hin ji wan ji bo xwendin û guhdarîkirinê ne û hin jî, ji bo fêrbûna helwest, rewişt û tevgerê ne. Pirtûkên wêjeyî ji destpêka xwenasîn û têgihîştina zarokan, wan li ser giyana asteke bilind ji bo gihiştinê amade dikin. Wêjeya zarokan ji helbest û metelok heta çîrok û romanan berfireh e.

Wekî din pirtûkên hînbûnê hene ku ji dibistanê heta fêrbûna livbaziyên rojane, ji lîstikan heta naskirina çandên cîhanê yên cûrbicûr, alîkariya zarokan dikin ku di jîyana mezinan de ciyê xwe kifş bikin.

Ferhenga zimanê kurdî li gor nivîskarên kurd bi piranî bi Nûbara Biçûkan ya Ehmedê Xanî dest pê dike. Nûbara Biçûkan (Nûbehara/Nûbihara Biçûkan) bi şêweya helbestkî di sala 1683ê de hatiye nivîsîn û fêrkirina zarokan ji xwe re bingeh digire. Ehmedê Xanî xwastiye bi vê pirtûkê zimanê kurdî diyarî zarokan bike.