LMdK - Hejmar 23, Çirîya pêşîn 2011

Destpêk û derketina romanê wek formeke serbixwe ya wêjeyê ku em îro dibînin û dixwînin, digihîje sedsala hijdehan. Berîya wê hin epos û çîrok hene ku wek destpêk tên pejirandin, lê bi form û avahîyên xwe, ne ew tişt in ku îro em jê re dibêjin roman. Têgeha romanê bi xwe di sedsala 12ê de derketîye û bi bingeha xwe tê maneya her tiştî ku di wê sedsalê de bi zimanê romanî (lingua romana) dihat nivîsandin. Ji çîrok û helbestên vebêjîyê re jî roman dihat gotin, ji ber ku bi heman zimanî dihatin nivîsandin.

Yekemîn projeksîyona sînemayî 22yê kanûna 1895ê li Parîsê, li Grand Caféyê, ji alîyê du birayên bi navê Auguste û Louis Lumière (Frères Lumière) ve hate çêkirin. Pîştî wê projeksîyonê îcada Birayên Lumière ya bi navê "cinématographe", ango yekemîn cihaza qeydkirin û nîşandana wêneyên bi hereket, wekî mizgînîya modernîteya sedsala 20ê li her derê dinyayê belav dibe. Di heman demê de, bandora îdeolojîya nasyonalîzmê jî li ser hemû kevnesîstemên desthilatdarîyê zêdetir dibû û dewletên împaratorî yek bi yek hildiweşîyan.

Zêdebûna li malê, şîrmijandinê jî bi qîmet dike... Van çend salên dawîn, pêşketina ekolojîyê rengê zarokçêkirinê jî guhert. Li hember dermanên fizûlî û lobîyên endustrî rexne zêde dibin û li alîyekî din jî, mirov dibîne ku fikrên li dijhev di derheqê "xwezaya jinan" de peyda dibin. Munaqeşeyeke ku ev serê bîst salan e li Amerîkayê tê kirin.

Carina darek daristanê îfşa dike. Tîrmeha sala 2011ê, dema ku bi xisleta pratîkên rojnamevanîyê yên heftane ya bi navê "News of the World" hisîyan, di nav brîtanîyan de skandalekê rû da. Lê belê vê rewşê hin tiştên din zelal kirin: Di kêm destan de kombûna mal û milkê çapemenîyê, metakirina agahîyan, hevkarîya gunehkarîya siyasetê. Têgeheke çapemenîyê ku di giregirê pîşesazîya Rupert Murdoch de bi gewde dibe.

Li zîrveya Nagoyê (Japo-nya), şirketên mezin ên cîhanî yên geşedana xwe-ragir xwe bi retorîkeke jîngehparêz girtine da ku pawan û destdana xwe ya ser çavkanî û samanên xwezayî veşêrin.

Di sala 2007an de, li tevahîya dunyayê, ji 30 mîlyonan zêdetir hektarên çandina bîyolojîk hebûn. Çandina bîyolojîk a dijwar berfireh dibe û gav bi gav dide ser şopên çandina berhemdarîparêz, ya ku damezrînerên wê jixwe bi tundî rexne dikir. Şîrketên navneteweyî yên pîşesazîya çandin-xurekîyê û xwedanên erdên mezin, yekcure çandina ji bo ixracatê bi encamên baş bi pêş dixin. Cotyarên feqîr ên Asya, Amerîkaya Latîn an Afrîkayê jî beşdar dibin. Di bin destê fîrmayên bazirgan ên bihêz de, ew xurekên bîyolojîk ji bo xelkê zengîn ê welatên endustrîyel hildiberînin.

Mirîşkên di pîlan de tên xwedîkirin, bacanên sor ên her demsalê, bostanên ku dibin warên xwarina keda karkerên koçber… Erê, lê belê "biyo"! An jî, tevgereke mîlîtanên parastina cotkarên piçûk ji xwe re dikin xem, bi redkirina mentiqa hilberînkarîyê çawa dikeve nava rîska şeperzebûna li ser gondolên supermarketan.

Serdema ku artêş di navenda pergala endustrîyê de bû, bi dawî hat. Artêşa ku heyameke dirêj e bi tena serê xwe maye, divê qîma xwe bi techîzateke teknolojîk a kevin bîne, di demekê de ku produktorên nû yên techîzatên leşkerî ketine nav reqabeta ji bo îxracatên Rûsyayê. Serokdewlet Dmitri Medvedev planeke berfireh a veberhênanê radigihîne.

Barack Obama yê ku ji ber stratejiya xwe ya lihevkirina li gel komargeran û dîsa ji ber encamên xirab ên di warê aborî û îstîhdamê de hat rexnekirin, niha awayê vegotina xwe diguherîne pêşniyar dike ku bacên dewlemendan bên zêdekirin. Ev banga ku pir kêm şensê wê heye bigihîje encamên berbiçav, gelo armanca wê ew e ku ji bo hilbijartinên 2012ê tesîrê li dengdarên çepgir bike?