LMdK - Hejmar 25, kanûn 2011

Ji bo fêrbûna ziman, pirtûkên fêrbûnê yên cûrbicûr û pirtûkên rêzimanê (gramerê) pêwîst in. Pirtûkên rêzimanê bi gelemperî û bi hûrbûna li ser hin beşên rêzimanê li gor zimanzanîyê li gor her zimanî cuda tên amade kirin, lê bingeha lêkolîn û hunandinê, metodên bikarhatî ji hev ne dûr in. Pirsa pirtûkên fêrbûnê hîn bêtir kûrbînî û amadekarîyeke perwerdeyî dixwaze. Ji alîyê perwerdeyê ne bi tenê ziman herwiha helwest jî derdikevin holê. Bi taybetî jî, ger li ser zimanekî metirsî hebe, helwesta siyasî, çandî, perwerdeyî û neteweyî xwe dide pêş. Pirtûkeke çawa? Fêrbûneke çawa?

Di Nav Kurdistana Hov re, ango bi navê wê yê orjinal "Durchs wilde Kurdistan". Nivîskarê oryantalîst yê alman Karl May (1842- 1912) li gel ku Kurdistan nedîtiye, di vê romanê de qala hovîtîya li Kurdistanê dike. Pirtûk cara yekem di 1892yê de hate weşandin û yek ji berhamên herî giring a Karl May e. Her çendî zêdetirî 30 pirtûkên wî hebin jî, nivîskar ev sed sal in bi vê berhema xwe tê nasîn.

Fîlma Doz, ku tê de stranbêj Dîyar û Zozan dilîzin, yek ji wan berheman e, ku di van salên dawîyê de li Kurdistana Başûr bi budçeyeke weha mezin hatiye saz kirin. Lê belê, di warê senaryo û listîkvanîyê de gelek li jêr bendewarîyan de maye. Bawer dikim, ku sedema vê yekê ew e, ku Vîyan Mayî derhênerîya fîlmê kiriye û hunermendên wekî Dîyar û Zozan tê de rol stendine. Ji ber ku fîlma 30 deqîqeyî ya derhênerê, ya bi navê Kevoka Spî, ku di 2008ê de kişandibû, gelek deng vedabû û di çendîn festîvalên navneteweyî de hêjayî gelek xelatan hatibû dîtin û ecibandin,

Welatîyê uruguayî, Eduardo Galeano yek ji nivîskarên latînamerîkî yên hemdem ên herî binavûdeng e. Ew hem rojnamevan, hem helbestvan, çîrokbêj û hem jî dîroknas e, li vir bi kurte-nivîsên pêkenokî yên kesekî ji rêzê yê jibîrkirî balê dikşîne jiyanên piçûçik, lê carna ji analîzên pir dirêj zêdetir tiştan dibêje

ROJ

Li Pennsylvanyayê li cihekî, Anne Merak weke alîkara Rojê dixebite.

Di 1984ê de George Orwell analîza "cot zimanî"ya vê civaka siberojê kiriye, ku dema me ya niha pir nêzîkê wê ye. Îro gelek nirxên sereke hene ku divê bi ronîya vê "novlangue**"ê ya ku bi tenê belavkirina tevlihevîyê bi nav dike, bên lêkolîn. Wateya "liyaqet"ê ya ku hê nû ji nû ve hatiye zindî kirin, mînaka vê şêlobûn û zelûlîyê ye. Du berhemên fîlozofî destûrê dide deşîfrekirina dabaşan.

Mirov nikare behsa xebitandina xizmetkareke malê an paqijîyê bike bêyî ku van statîstîkan bi bîr bixe: Li gor raporeke Rêxistina Hevkarî û Pêşketina Aborî (OECD) ya li ser 29 welatan hat amade kirin, jin bi navincî serê rojê du saet û nîvan ji mêran zêdetir kar û barên malê dikin. (1) Ev ferqa ku li gor welatan pir tê guhertin, ligel bilindîya rêjeya jinan a li ser bazara xebatê, kêm dibe.

Guhertina siyasetê, sazkirina yeksanîyê di navbera mêr û jinan de, afirandina awayekî nû yê birêvebirinê, beşdarîya welatîyan... hatin pirbarekirin heta bigihîjin asta têrbûneke ku wateyên wan neman, tevî ku demeke dirêj ji alîyê hêzên tevgera karkeran ve dihatin destek kirin. Di 1871ê de gelê Parîsê yê serhildayî wateyeke berbiçav dabû wan gotinan.

Bicihbûyî li ser xakeke ji alîyê pirrengîya xwezayî ve şahane, gundekî meksîkî bernameyeke neteweyî danî ber xwe ji bo ku hem zengînîya xwezayî hem jî derfetên hebûna gel biparêze. Piştî heft salan, ew ji hal ket. Ew ezmûn wan şertên ku li ser navê têkoşîna li dijî guherîna avhewayê li ser gel tên ferz kirin, radixin pêş çavan.

Di 1974ê de, li Cocoyoc, li Meksîkayê, konferanseke Rêxistina Neteweyên Yek-girtî (RNY) "pêşveçûn" û modela pevguhêzkarîya ser-best û têkilîyên Bakur-Başûr, bi zimanekî dijwar rexne dikir. Encam bi lezûbez hatin veşartin…

Hejmarên navdar ên ji alîyê dezgehên sondajê ve li hukûmeta îtalî hatine mal kirin, yan ji alîyê komîserê berê yê ewropî Mario Montî ve tê bi rê ve birin, dihêlin ku di çarçoveya plana kemerşidandinê de tedbîrên zêde dijwar li ser welêt bên ferz kirin. Silvio Berlusconî neçar ma dev ji wezîfê berde; lê belê dîsa jî wî dê mohreke kûr li civakê xistibe.