LMdK - Hejmar 27, Sibat 2012

Înstîtut ji têgeha latînî Instituere, "damezirandin, saz kirin" tê û piranî di nav çarçoveya zanîngeh, akademîyan de cîyê xwe digire. Wek sazîya lêkolîn û zanistê ji bo bêşên cuda yên lêgerînê tê damezirandin.

Peyva înstîtutê wek "enstîtu" ketiye zimanê kurdî û yên Rojhilatê Navîn.Nasîna lêgerînên, lêkolîn û zanistîyên çand û zimanê kurdî bi sazîyên wek înstîtut ne xwedîya demeke dûredirêj e. Li gelek herêmên Kurdistanê xebatên zanistî bi navê "korî zanistî, kom, komik, komele" pêk hatine, peyva akademî jî ji peyva înstîtut hîn bêhtir tê nas kirin.

Nivîskarê kitêbê Paul Beidar e. Paul Beidar (1887-1974) papazekî keldanî ye. Ew gelek salan li Kurdistanê bi taybetî jî li herêma Bohtan û Behdînan li bajarên Cizîrê û Zaxoyê maye.

Nivîskar di vê kitêba xwe de ku bi fransî ye, li ser devoka kurmancîya Zaxo û Cizîrê rawestîyaye. Nivîskar di kitêbê de ji bo tekstên kurdî, alfabeya fransî bi kar anîye. Bo nimûne ji bo hin dengên kurdî weha nivîsîye:

Fêrbûn û fêrkirina kurmancîyê tevî gelek pirtûk û xebatên heta îro hatî kirin jî, ne ji bo kurdan û ne jî ji bo bîyanîyên hez dikin fêrî kurmancîyê bibin, têrker nînin. Nexasim bi îngilîzî pirtûka Baran Rizgar (1) têra xwe kevin e, ya Peter Pikkert (2) jî kurt û zêde sethî ye. Dersên Michael L. Chyet ên bi îngilîzî ku hîna weke pirtûk derneçûne, bixwe di warê ravekirina rêzimanê û rêbaza fêrkirinê û danîna dersan de têra xwe xurt in. (3) Ev ders jî di warê şêwaznivîsê de tevlîhev, carinan giran in.

Prof. Dr. Celîlê Casimê Celîl di 1940ê de li Êrîvanê hatiye dinyayê û heta sala 1992yê li zaningehên cur bi cur yên li KYSS li ser dîroka tevgera azadîxwaz a Kurdistanê lêkolîn kirine. Birêz Celîl piştî ruxandina KYSS warguhêzî Awusturyayê bûye û xebatên xwe yên kurdnasîyê li bajarê Wienayê domandiye.

Em di gulana 2011ê de bi hev ra beşdarî konferansa kurdolojî ya Zanîngeha Hekarîyê bûn. Min ev hevpeyvîn li Hekarîyê pê re kir.

Tu dikarî behsa xebata xwe ya di warê kurdnasîyê de bikî?

Têkoşîna li dijî nijadperestîyê, li dijî avhewaya îdeolojîk a şerê sar, an jî li dijî civaka berxwarinê: Di berbanga salên 1960ê de, komên radîkal li Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê pir zêde dibin. Tevgera Xwendekarên Zanîngehan a ji bo Civakeke Demokratîk bêyî ku bê payîn serkeftinekê bi dest dixe. Danezana Tevgerê ya berî nîv sedsalê, weke belgeyeke pêbawer a dij-çanda amerîkî tê zanîn.

Ji qewlê xelatwergirê Nobelê Leon Lederman, Li Rêxistina Ewropî ya ji bo Lêgerîna Nukleer a li Genevê, lêkolîner ke-tine pey peydekirina "Hûrcew-hera-Xwedê". "Hûrcewhera Higgs", ku ji navê fîzîkzan Peter Higgs hatiye, wê bikaribe rê ji ravekirina xweserîyên gerdûnê re veke. Şopajotina hûrcewhera bêdawî wê bikaribe bi xwe re fîzîkê jî raguherîne da ku bibe xwedî hêza ronîkirina bigewdebûna kozmosê …

... Dotira rojê, Buroya Federal a Saloxdarîyê (FBI) malpera jidûrvebarkirinê "Megaupload" asê dikir, û bi awayekî hevpar a navnedîyar, bersiv da: Malperên Qesra Spî, yên Wezareta Dadê ya amerîkî û Universalmusic bi taybetî zirar û ziyan dîtin. Ji New Yorkê heta bigihîje Qahîre û Tunisê, ji tevnên Înternetê heta bigihîje kolanan, çandeke nû ya dijraberîyê derket holê û bi gewde bû. Yên ku zext lê dikirin, niha bixwe di heman demê de berfirehî û sînorên desthilatîya xwe keşf dikin.

Li demeke ku gewreşirketên narkotîkê tevahîya herêmên welêt dixin bin kontrola xwe, jarbûna dewleta meksîkî serê Waşîngtonê jî diêşîne. Ew di heman demê de pir bala xwe dide ser qada perwerdeyê ku tê de stratejîyên teknîkhez ên Meksîkoyê yên ji bo "daxistina fiyetan" zêde bi serê mirov nakevin.

Di destpêka çileya paşîn a 2012ê de ji gelê Somalîyê sêzdeh kes ji hêla hêzên deryayî yên Brîtanyayê ve bi sûcbarîya korsantîyê hatin girtin, di heman demê de dadgerîya Spanyayê fermana hepskirina şeş somalîyên din da ku gumana korsanbûnê li ser wan hebû. Wekî London û Madrîdê, Parîs navgînên bi destsivikî encaman digirin, dide xebitandin da ku Okyanûsa Hindê "pasîf bike", pirî caran jî guhnedana mafên mirovan berdêla vê yekê ye.

Serhildanên ereban kirin ku di medya û çapemenîyê de fîgura çalakvanîya-sîber [çalakvanîya kesên çalakîyên xwe li ser Înternetê pêk tînin, nota wergêr] derkeve holê, ev çalakîyên Înternetê li ser rewşa jîyana gel û li ser hîsa neheqîyê ya ku ev rewş dibe sedema wê, agahdarîyan dide. Çalakvanên-sîber ku bi piranî tecrûbeya wan a çalakîyan tuneye û rewşa apolîtîk ya tevlîbûna xwe derdixin pêş, ciwanên ji 20 heta 30 salî yên bajarî û dewlemend in. Lê belê zor û zexta li dijî gel ew kirin yek.